13 Wileński Batalion Strzelców "Rysiów"

Historia batalionu

13 Wileński Batalion Strzelców „Rysiów”

Prapoczątki, rodowody i tradycje pułków pieszych noszących numer 13.

Utworzony w ZSRR 13 Pułk Piechoty "Rysiów" i przekształcony później na terenie Iraku w 13 Wileński Batalion Strzelców, nawiązywały tradycją do historycznych jednostek piechoty noszących numer 13:

  • Protoplasty utworzonego w 1766 roku, 13 Regimentu Pieszego Ordynacji Ostrogskiej stacjonującego do wojny 1792 w Dubnie. Biorącego udział w licznych bitwach i potyczkach wojny Polsko-Rosyjskiej 1792 roku (w obronie Konstytucji 3-maja) i Insurekcji Kościuszkowskiej 1794 roku. Walczył między innymi pod Zieleńcami i Dubienką, Szczekocinami i w obronie Warszawy w 1794.
  • Utworzonego w 1809 roku, Pułku 13 Piechoty Księstwa Warszawskiego (początkowo 1 pułku galicyjsko-francuskiego) który wysławił się obroną Zamościa w latach 1812-1813.
  • Sformowanego w grudniu 1830 roku po wybuchu Powstania Listopadowego na terenie województwa kaliskiego, 13 Pułku Piechoty Liniowej, który brał udział w okresie od czerwca do września 1831 roku w bitwach; nad Liwcem, Łysobokami i w Obronie Warszawy. Za szczególne bohaterstwo żołnierze tego pułku otrzymali 2 krzyże kawalerskie, 19 złotych i 27 srebrnych Orderu Virtuti Militari. Był to drugi najbardziej uhonorowany z pułków pieszych nowej formacji Powstania Listopadowego.
  • Bezpośrednio nawiązywały do 13 Pułku Piechoty WP tworzonego w Krakowie w od października 1918 roku przez polską kadrę 13 austiackiego pp. Uczestniczył częścią sił w wojnie polsko-ukraińskiej w 1919 roku i całością w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1920 roku, stacjonującego w Pułtusku do 1939 r. uczestniczącego w Kampanii Wrześniowej na północnym Mazowszu i obronie Modlina do 29 września 1939 roku.

Geneza i początek szlaku tułaczego.

Na mocy porozumienia Rządu Polskiego na uchodźstwie w Londynie i Rządu ZSRR z dnia 30 lipca 1941r. nawiązano stosunki dyplomatyczne i na mocy artykułów 3, 4 i 5 układu uzyskano podstawy do wzajemnej pomocy i tworzenia na terenie ZSRR z amnestionowanych obywateli II Rzeczypospolitej – Armii Polskiej. W ślad za w/w dokumentem politycznym ratyfikowanym w międzyczasie 12 sierpnia 1941 roku, na mocy dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR ogłoszono amnestię dla osób z obywatelstwem polskim pozbawionych wolności na terenie ZSRR. 14 sierpnia 1941 roku pełnomocnicy Sił Zbrojnych Polski i ZSRR gen. bryg. Zygmunt Bohusz-Szyszko i gen. mjr. Aleksander Wasilewski podpisali umowę wojskową. Na jej podstawie, w obłastii orenburskiej i saratowskiej ze zwolnionych z więzień, obozów, miejsc odosobnienia i przymusowego pobytu jeńców, więźniów, ochotników i poborowych niezwłocznie przystąpiono do formowania Armii Polskiej w ZSRR. Na podstawie powyższych aktów prawnych powołano Dowództwo Armii Polskiej w ZSRR. 27 sierpnia podczas odprawy oficerów dowództwa mieszczącego się jeszcze w Ambasadzie RP w Moskwie, dowództwo zostało poinformowane przez generała dywizji Władysława Andersa o decyzji w sprawie utworzeniu dwóch dywizji piechoty, jedną z nich była - 5 Dywizja Piechoty. 29 sierpnia na posiedzeniu polsko-sowieckiej komisji mieszanej podjęto decyzje o miejscu formowania i liczebności jednostek. Wyznaczono dowództwo dywizji w składzie:

  • Dowódca - generał brygady Mieczysław Boruta-Spiechowicz,
  • Zastępca dowódcy - pułkownik dyplomowany Jerzy Grobicki,
  • Szef Sztabu - podpułkownik dyplomowany Zygmunt Berling.

31 sierpnia w/w oficerowie wyjechali do m. Tatiszczewo, gdzie na terenie obozu letniego Armii Czerwonej rozpoczęto organizację i formowanie 5 DP.

6 września 1941 dowódca armii wydał wytyczne do formowania dywizji, tego dnia do miejsca organizacji jednostki przybyły pierwsze grupy polskich żołnierzy. Od 8 września rozpoczął się proces formowania, potwierdzony rozkazem organizacyjnym dowódcy dywizji z dnia 13 września 1941 roku, w którym polecono formować w ramach dywizji trzy pułki piechoty, pułk artylerii i inne pododdziały dywizyjne. Spośród trzech pułków piechoty - 13 Pułku Piechoty. Wyznaczono dowództwo pułku w osobach; dowódcy - podpułkownika Nikodema Sulika-Sarnowskiego i zastępcy dowódcy - podpułkownika Józefa Kramczyńskiego. Wydano dla części wstępujących do pułku żołnierzy stare uniformy litewskie, estońskie, łotewskie, fińskie, rumuńskie, węgierskie i amerykańskie. 19 września ukazał się pierwszy rozkaz pułkowy regulujący obsadę dowódczą, a nazajutrz otrzymano pierwszą partię koni. 21 września rozpoczęto przydzielać też broń, ale w niewystarczających ilościach i niezgodne z przyjętymi etatami. Podjęto 22 września szkolenie, ale ze względu na braki w umundurowaniu i wyposażeniu, a nade wszystko na wskutek braku kadry oficerskiej postępowało ono dość wolno. Masowy napływ ochotników i poborowych do niedawna polskich jeńców, więźniów i zesłańców pozwolił osiągnąć pod koniec października pełne stany etatów osobowych. Wstępujący do szeregów żołnierze byli wycieńczeni pracą, niedożywieni, schorowani i obdarci. Pod koniec października zaczęła się zima, brak opału, ciepłych pomieszczeń i umundurowania zimowego zahamowały proces szkolenia. W 13 pułku newralgiczną sprawą egzystencji stało się obuwie. Jak wynika z dokumentów posiadało go tylko 50% stanu osobowego, 40% posiadało zniszczone do tego stopnia, że nie mogło brać udziału w zajęciach, a 10% nie posiadało butów wcale. W grudniu 1941 rozpoczęły się dostawy umundurowania zimowego z Wielkiej Brytanii, już podczas inspekcji przez Naczelnego Wodza generała Władysława Sikorskiego 13 Pułk Piechoty „Rysiów” zaprezentował się 14 grudnia 1941 r. podczas przeglądu i defilady w nowym umundurowaniu. W trakcie tej wizyty NW gen. W. Sikorskiego 15 grudnia awansował do stopnia pułkownika - Nikodema Sulika. Z powodu utrudnień w dalszej rozbudowie Armii i nie możliwości w osiągnięciu gotowości bojowej przez sformowane już jednostki, doszło do spotkania NW i Premiera gen. Sikorskiego z J. Stalinem. W trakcie niego ustalono, że dalsze formowanie, szkolenie i rozbudowę Armia Polska w ZSRR będzie kontynuowała na terenie mających być bardziej dogodnych regionów ZSRR, na terenie republik środkowoazjatyckich tj. Uzbekistanu, Kazachstanu i Kirgizji.

but

kompania honorowa

W dniach 15-21.01.1942 r. 13 pułk wraz z 5 DP został przewieziony koleją z Tatiszczewo do Dżałał-Abad w Kirgizji. Z pułku odszedł do formowanej 7. DP ppłk. Józef Kramczyński. Po przewiezieniu i urządzeniu się w nowym miejscu postoju 13 pp podjął dalsze szkolenie, dalszy napływ ochotników i potrzeba dzielenia się żywnością z głodującą polską ludnością cywilną, która masowo przybywała w rejon stacjonowania wojska spowodowała dalsze ograniczenie racji żywnościowych. Na skutek klimatu i kontaktów z ludnością cywilną oraz przede wszystkim z uwagi na brak podstawowych i należytych warunków sanitarnych zaczęły rozprzestrzeniać się choroby zakaźne. W lutym 1942 roku na wskutek chorób zakaźnych zmarło 53 żołnierzy kwaterujących w Dżałał-Abad. W następnych miesiącach nadal wielu żołnierzy chorowało i były przypadki zgonów wśród żołnierzy, lecz epidemię udało się nieco ograniczyć. W dniu 24.03.1942 r. dowódcą pułku został ppłk Wincenty Powichrowski, a płk. N. Sulik odszedł na stanowisko zastępcy dowódcy 7 Dywizji.  W dniach 9-10 lipca 1942 r. 13 pułk odbył ćwiczenia dzienno-nocne, a 13 lipca ostre strzelanie z broni osobistej i 31 lipca z ckm i moździerzy. 13 Pułk Piechoty w związku z II ewakuacją Armii Polskiej z ZSRR 7 sierpnia 1942 roku transportem kolejowym nr 542 odjechał do Bazy Ewakuacyjnej w Krasnowodzku, skąd 11 sierpnia statkiem „Beria” odpłynął przez Morze Kaspijskie do Pahlewi w Iranie. Z Rosji Sowieckiej zostało ewakuowanych 99 oficerów i 1898 podoficerów i szeregowych 13 pułku. Po wypoczynku, od 24 sierpnia 1942 r. pułk przetransportowany został wraz całą 5 DP do Iraku w rejon Khanaqin. W nowym miejscu postoju rozpoczął intensywne szkolenie powolne uzbrojenie stanu osobowego w broń wzorów brytyjskich. Ponadto pułk wraz pozostałymi jednostkami Armii Polskiej na Wschodzie ochrania pola i drogi przesyłowe irackiej ropy naftowej. Żołnierze 13 Pułk Piechoty pod dowództwem ppłk. Wincentego Powichrowskiego i dowódców batalionów kpt. Leona Gnatowskiego, majorów Wiktora Stoczkowskiego i Władysława Kamińskiego szkolili się w wielu specjalnościach na licznych kursach np. łączności, saperskim, kierowców samochodów, motocykli, cariersów, obsłudze broni zespołowej pochodzenia brytyjskiego tj. moździerzy, armat ppanc, a także dowódcy na kursach dowódczych.

Na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 1, 5 Wileńskiej DP z dnia 21 października 1942 roku dokonano reorganizacji dywizji, w jej wyniku 25 października z 13 Pułku Piechoty utworzono dwa bataliony strzelców; 10 i 13. W skład nowoutworzonej 3 Brygady Strzelców wszedł 10 batalion pod dowództwem mjr. Ludwika Ziobrowskiego, a w skład 4 Brygady Strzelców 13 batalion pod dowództwem mjr. Władysława Kamińskiego. Z żołnierzy kompanii ckm 13 pp i innych pułków utworzono dywizyjny 5 Batalion CKM. Dotychczasowy dowódca 13 pp został dowódcą 4 Brygady Strzelców, od grudnia 1942 r. na stanowisku dowódcy brygady ppłk. W. Powichrowskiego zastąpił płk. Józef Giza. Wycieńczenie żołnierzy ewakuowanych z ZSRR, warunki sanitarne i klimat w dalszym ciągu powodowały dużą zachorowalność, w tym na malarię, czerwonkę i inne choroby zakaźne. W okresie od ewakuacji do lutego 1943 roku zmarło dalszych 43 żołnierzy wchodzących w skład zreorganizowanej 5 Wileńskiej DP. Wraz z przystosowaniem do organizacji Armii Brytyjskiej i napływem uzbrojenia nowego wzoru strzelcy prowadzili intensywne szkolenie taktyczne i ogniowe. Oprócz chorób, a także wypadków szczególnie z udziałem kierujących pojazdami mechanicznymi ubywa wielu żołnierzy. W 1942 roku i na początku 1943 odeszła grupa żołnierzy, którzy jako ochotnicy opuścili szeregi batalionów strzeleckich udali się do Wielkiej Brytanii. Stanowili oni uzupełnienie walczących tam jednostek lotnictwa i organizowanej 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej. Z uwagi na motoryzację jednostek APW niezbędna stała się rozbudowa służby zaopatrzenia i transportu, służby warsztatowej, do nich kierowani byli z piechoty żołnierze z obniżoną kategorią zdrowia i starsi wiekiem. Stany w batalionach strzelców przez te przeniesienia żołnierzy znacznie się obniżyły. Z uwagi na powyższe 11 marca 1943 roku Dowódca Armii Polskiej dokonał ponownej reorganizacji Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie. W jego wyniku ponownie zaszła potrzeba przekształcenia 5 Wileńskiej Dywizji Piechoty i likwidacji 6 Lwowskiej Dywizji Piechoty. Na bazie tych dwóch dywizji utworzono jedną 5 Kresową Dywizję Piechoty, 3 i 4 Brygady Strzelców połączono w jedną tj. 5 Brygadę Strzelców, do 13 batalionu strzelców włączono 10 batalion strzelców i ostatecznie jako 13 batalion wszedł w skład nowoutworzonej 5 Brygady pod dowództwem płk. J. Gizy. Na podstawie rozkazu ogólnego nr 17 dowódcy 5 KDP z dnia 12 marca 1943 roku nadano nazwę 5 Wileńska Brygada Piechoty, a z 6 dywizji powstała 6 Lwowska Brygada Piechoty. Na dowódcę Dywizji Kresowej został wyznaczony gen. bryg. Zygmunt Bohusz-Szyszko, dowódcą 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców został mjr. Władysław Kamiński, zastępcą dowódcy mjr. Ludwik Ziobrowski.

Dalszy szlak tułaczy

Wkrótce po marcowej reorganizacji 13 WBS został przetransportowany w dniu 9 kwietnia w rejon Kirkuku, a następnie we wrześniu 1943 został przewieziony wraz całą dywizją do Palestyny w rejon Mughazi-Nuseirat w odległości ok. 20 km od Gazy. We wrześniu dowództwo 5 Brygady objął płk. Wincenty Kurek.  Tu prowadził intensywne szkolenie, wyjechał wraz z bratnimi batalionami wileńskimi 5 Brygady tj. 14 i 15 na szkolenie górskie do Libanu. Uczestniczył w manewrach, inspekcjach i pokazach przed regionalnymi dowódcami brytyjskimi, a także w czerwcu przed Naczelnym Wodzem gen. W. Sikorskim. Z Armii Polskiej na Wschodzie z jej jednostek bojowych zostaje wyodrębniony 2 Korpus Polski z przeznaczeniem do walki w Europie. Na terenie Palestyny doszło do grupowej dezercji polskich żołnierzy narodowości żydowskiej. Byli też wśród nich żołnierze z 13 WBS. W styczniu 1944 roku batalion w składzie całej dywizji zostaje przetransportowany do obozu Quassasin w odległości 30 km od m. Ismaila w Egipcie. W tym wielkim obozie 13 batalion otrzymał nowe pełne uzbrojenie i wyposażenie, ostatnie możliwe uzupełnienia stanu osobowego, przeszedł przeszkolenie nt. transportu morskiego i został poinformowany o zasadach postępowania w strefie frontowej oraz o tym, że będzie walczył na terenie Włoch.

13 Wileński Batalion Strzelców „Rysiów” składa się wówczas:

  • z dowództwa batalionu,
  • podstawowej siły bojowej tj. 4 kompanii strzeleckich w składzie
    • dowództwo kompanii
    • trzy plutony strzeleckie; w plutonie dowódca z pocztem, trzy drużyny i sekcja moździerza z 1 moździerzem 2 calowym
  • kompanii dowodzenia (skupiające funkcje broni wsparcia i administracyjno-gospodarcze) w składzie:
    • dowództwo kompanii
    • pluton rozpoznawczy na 13 transporterach opancerzonych carriers,
    • pluton przeciwpancerny z 6 armatami ppanc 6 funtowymi i opancerzonymi ciągnikami
    • pluton moździerzy z 6 moździerzami 3 cal i 6 t.o carriers,
    • pluton pionierów,
    • pluton łączności
    • pluton gospodarczy
    • plutonu plot. (przemianowany na ckm)

Łącznie etatowo powinien liczyć 39 oficerów i 744 szeregowych.

Na przełomie 1944/1945 roku kompania dowodzenia została zreformowana i wydzielono z niej kompanię wsparcia z plutonami; rozpoznawczym, art. ppanc, moździerzy, ckm i pionierów. Kompania dowodzenia składała się z plutonów: łączności i gospodarczego. Plutony plot. przed bitwą o Monte Cassino zostały przezbrojone w ckm i taką nazwę nosiły. Przez tą reorganizację etatowo stan batalionu zmienił się i liczył 37 oficerów i 809 szeregowych.

W dniach od 17 do 28 lutego 1944 r. batalion wraz z uzbrojeniem i sprzętem został przetransportowany na statkach w ramach zgrupowania 5 Wileńskiej BP do m. Taranto w południowych Włoszech.

Szlak bojowy

Po ześrodkowaniu i aklimatyzacji we Włoszech, 13 WBS 23 marca 1944 roku jako pierwszy z dywizji został skierowany na linię frontu nad rzekę Sangro tam luzuje oddziały 2 Marokańskiej Dywizji Piechoty. Na tym odcinku w obronie trwał do 5 kwietnia. Następnie został zmieniony i odchodzi do II rzutu na odpoczynek.

Przygotowywał się do natarcia w rejonie kompleksu wzgórz na odcinku Monte Cassino, kadra dowódcza i kwatermistrzostwo dokonali rekonesansu linii frontu i zaplecza. Kwatermistrzostwo przewiózł w rejony wyjściowe amunicje, wodę i żywność, worki z piaskiem i inne niezbędne wyposażenie. Po 27 kwietnia batalion w jarze „A” zajmował stanowisko wyczekiwania na tyłach bratniego 14 batalionu "Żbików", który utrzymywał linię frontu. W nadchodzącej bitwie, na podstawie rozkazu nr 1 dowódcy 5 Kresowej DP w ramach 5 Wileńskiej Brygady Piechoty miał przekroczyć stanowiska obronne 14 batalionu i nacierać na prawym skrzydle brygady na północną część wzg. „Widmo”, a następnie na główny cel natarcia wzg. 575 „San Angelo” i w miarę możliwości zdobyć „Winnicę” Następnie przejść na nim do obrony wspierając ogniem natarcie II rzutowego 18 batalionu na następny przedmiot natarcia. W dniu 11 maja 1944 roku o godz. 23.30 rozpoczeło się przygotowanie artyleryjskie po nim o godz. 1.20, 12 maja 13 batalion minął I rzutowymi kompaniami stanowiska obronne 14 batalionu. Wychodzące czołowe kompanie 13 i lewoskrzydłowego 15 batalionu „Wilków” na stanowiskach wyjściowych dostały się pod niemiecką artyleryjską nawałę ogniową i poniosły duże straty. Z uwagi na ogień artylerii niemieckiej czołowe kompanie strzeleckie 3 i 2 wraz z elementami wsparcia z kompanii dowodzenia z opóźnieniem dotarły do „Widma” poprzedzane były patrolami wytyczającymi ścieżki i je rozminowujące, w drugim rzucie posuwały się kompanie 4 i 1. Na „Widmie” i wzg. 575 ulokowane były stanowiska niemieckie II batalionu 100 pułku strzelców górskich i luzującego go tej nocy III batalionu 1 pułku strzelców spadochronowych. Czołowe kompanie osiągnęły „Widmo” i rozpoczęły szturm bunkrów i stanowisk niemieckich. Po zlikwidowaniu kilku bunkrów i stanowisk pod morderczym ogniem niemieckiej broni maszynowej, ostrzałem moździerzy i artylerii na wskutek dużych strat i braku amunicji natarcie 13 batalionu zaległo przed szczytem „Widma”. Po godzinie 4 rano resztki kompanii spłynęły do tyłu na podstawy wyjściowe. Po godzinie 8 rano 12 maja batalion został odesłany na tyły celem reorganizacji. W natarciu poległ dowódca 4 kompanii strzeleckiej por. Bolesław Domański, w kompaniach strzeleckich pozostało 182 żołnierzy, w kompanii dowodzenia i taborach ok. 300. W rejonie wyczekiwania batalion wypoczywał, uzupełniona została amunicja i broń, dokonana została reorganizacja batalionu na wskutek czego kosztem pododdziałów tyłowych podniesiony został stan w kompaniach strzeleckich do 50-60 żołnierzy. W ramach drugiego natarcia w dniu 17 maja, 16 i 17 bataliony zdobyły „Widmo” i częściowo San Angelo, 13 WBS został ponownie wprowadzony do walki z zamiarem zdobycia „Winnicy” i wzg. 575. O godz. 10.45 kompanie 13 batalionu ruszyły ze stoków „Widma” wraz z 16 Lwowskim Batalionem Strzelców do natarcia na pozostałą część wzg. San Angelo, natarcie prowadzone było pod silnym ogniem broni maszynowej i moździerzy oraz artylerii. Ok. godz. 12 w jego trakcie polegli dowódca 13 batalionu ppłk. Władysław Kamiński i dowódca 1 kompanii strzeleckiej kpt. Wacław Buyko. Batalion zaległ ponownie. Po ok. godzinie czasu wracający wówczas ze stanowisk 13 batalionu poległ również dowódca 5 Wileńskiej Brygady Piechoty płk. Wincenty Kurek. Po śmierci ppłk. Kamińskiego dowództwo objął jego II zastępca mjr. Jan Żychoń. O godz. 15.45 gdy wydawał rozkaz do natarcia na szczyt San Angelo poległ i on. Z szeregów batalionu podczas tego natarcia poległo i zostało rannych wielu żołnierzy różnych stopni. Z uwagi na powyższe dowództwo nad batalionem objął najstarszy stopniem kpt. Marcelian Czechowski, dowódca 2 kompanii strzeleckiej i wycofał żołnierzy batalionu na „Widmo”, gdzie pozostali na stanowiskach obronnych do rana 18 maja. Po czym batalion został wycofany na tyły do wąwozu „A”. Po czym od 20 maja skierowano żołnierzy batalionu do m. Viticuso na wypoczynek. 23 maja 1945 roku dowództwo batalionu objął mjr. dypl. Wacław Jacyna - dotychczasowy szef sztabu 5 WBP. Od 24 maja batalion ponownie został skierowany został do I linii, zajmując jedną kompanią wzg. 553, a pozostałymi rejon Aquino. Z zadaniem prowadzenia obrony zajętego terenu przed ewentualnymi kontratakami niemieckimi, a także prowadzenia akcji patrolowych, likwidacji grup osłonowych wycofujących się wojsk niemieckich z rejonu masywu Monte Cassino. Od 26 maja ponownie był skierowany do m. Viticuso na wypoczynek, reorganizację i przyjęcie ozdrowieńców i pierwszych uzupełnień z innych oddziałów dywizji i z Bazy II Korpusu. W trakcie bitwy z szeregów batalionu poległo na Polu Chwały 8 oficerów, 26 podoficerów i 43 szeregowych. Wielu zostało rannych.

W związku z przygotowaniami do bitwy o Anconę 13 WBS wraz całą 5 KDP w ramach II Korpusu Polskiego w dniach 26 -29 czerwca 1944 roku został skoncentrowany w rejonie m. Rapagnano. 30 czerwca 1 i 4 kompanie strzeleckie zostały przydzielone do Oddziału Wydzielonego mjr. dypl. Zbigniewa Kiedacza dowódcy 15 Pułku Ułanów Poznańskich (pancerny pułk rozpoznawczy 5KDP). Wraz z ułanami w/w kompanie 13 batalionu w walkach miały zadanie sforsować rzekę Musone i prowadzić pościg za wrogiem w kierunku rz. Chineti i dalej w kierunku m. Monte Lupone. W trakcie pościgu 4 komp. strzelecka wraz z 1 szwadronem 15 puł. 1 lipca opanowała w ciężkiej walce przyczółek w rejonie S. Biagio, a następnie w zaciętych walkach odpierała liczne kontrataki pododdziałów niemieckiej 278 Dywizji Piechoty. 3 lipca współdziałające z 15 pułkiem kompanie powróciły do 13 baonu. 4 lipca jedna z kompanii 13 batalionu w godzinach nocnych wspierała 1 szwadron 4 Pułku Pancernego i natarcie 17 batalionu na miejscowość Cura Nuova. 8 lipca patrole batalionu stoczyły potyczki o m. Palazzo Simonetti i Patermiano. Ostatecznie w walkach batalion opanował 11 lipca Palazzo Simonetti, po czym zorganizował obrone zdobytego terenu. Przygotowywał się jednocześnie do II fazy bitwy o Anconę. 17 lipca o godz. 6.20 13 batalion wraz z 2 kompanią ckm 5 Batalionu CKM i 3 szwadronem czołgów 4 Pułku Pancernego oraz przy wsparciu artylerii prowadził natarcie na umocnione pozycje niemieckie w m. Patermiano i Monte della Crescia w trakcie ciężkich i zaciętych walk 17 i 18 lipca zdobył te miejscowości, ale poniósł też ciężkie straty, poległ dowódca 1 kompanii strzeleckiej por. Stanisław Sienkiewicz. Ogółem poległo 3 oficerów i 22 podoficerów i szeregowych, rannych zostało 2 oficerów i 42 podoficerów i szeregowych.

 Po czym prowadził obronę zajętego terenu i wypoczywał. W okresie 31 lipca - 3 sierpnia batalion w składzie 5 WBP przejął obronę na rzece Misa, po czym od 4 sierpnia prowadził pościg za odchodzącym nieprzyjacielem zajął w dniu 5 sierpnia m. Montoris. 10 sierpnia 13 WBS nacierał w I rzucie 5 WBP zdobył w walce m. Monterado. W tym okresie nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy batalionu; ppłk. dypl. Jacyna przekazał obowiązki dowódcy w ręce mjr. Jana Dragana. Po chwilowej przerwie operacyjnej od 18 sierpnia batalion toczył sporadyczne starcia z niemieckimi patrolami i pododdziałami opóźniającymi prowadził pościg w kierunku „Linii Gotów”, by 22 sierpnia przekroczyć rz. Metauro. W nocy 23/24 sierpnia patrole batalionu dokonały penetracji terenu przedpola „Linii Gotów” ustaliły aktualne pozycje obronne wroga. 25 sierpnia o godz. 6.00 1 kompania strzelecka opanowała w walce m. Pilone położoną w rejonie drogi nr 3, a następnie wraz z 2 kompanią wspólnie ubezpieczały budowę dwóch przepraw przez rz. Metauro zrealizowaną przez żołnierzy 5 batalionu saperów. W następnych dniach rzekę przekroczyły pozostałe siły 5 Wileńskiej BP, a 13 batalion przeszedł do odwodu dywizji. 2 września batalion wraz z 15 puł. zajął wzg. Badia i prowadził rozpoznanie w kierunku m. Roncagna. Od 6 września batalion wraz z macierzystą dywizją przeszedł na odpoczynek i uzupełnienie w rej. M. Porto S. Elipido nad Adriatykiem.

13 października 1944 roku w składzie 5 WBP 13 batalion rozpoczął kampanię w Apeninach zajął pozycje obronne wzdłuż drogi biegnącej z S. Paulo do Montegranelli. Jednocześnie nastąpiła kolejna zmiana dowództwa, objął je kpt. Klemens Kowalczyński. 17 października w ulewnym deszczu w terenie górskim 13 batalion strzelców przeszedł do natarcia w I rzucie 5 WBP. W jego trakcie w walce zdobył m. C. Conazzero i okalające wzg. 692 Następnego dnia prowadził dalsze natarcie w kierunku m. Galeata. W akcji tej został ranny nowo mianowany dowódca batalionu, lecz pomimo to zajęto m. S. Sofia. Komendę nad batalionem przejął mjr. dypl. Edmund Różycki. Wobec dynamicznych działań strzelców wileńskich w tak trudnym terenie nieprzyjaciel rozpoczął odwrót, w wyniku czego nazajutrz baon zajął bez walki Galeate i pozostał na zajętym terenie. 24 października 5WBP, a wraz z nią 13 batalion przeszedł do odwodu korpusu, w trakcie którego ponownie otrzymał uzupełnienia z Bazy II KP. Już w nocy 3/4 listopada 1944 roku batalion w składzie swojej macierzystej brygady luzuje 16 LBS z 6 LBP i objął I linie frontu. Zaraz po objęciu przeszedł do natarcia i w godzinach porannych przy wsparciu artylerii dywizyjnej i czołgów 4 Pułku Pancernego „Skorpion”, batalion „Rysiów” zdobył  m. Marsignano. 6 Listopada zdobył m. M. Testa i w kolejnym uderzeniu w ciężkich nocnych walkach wraz z czołgami zdobył wzg. 385 i S. Zeno. Po przełamaniu obrony wroga, już bez walki 8 listopada „Rysie” zajęli M. della Birra i przeszli do obrony na zajętym terenie. Od 14 listopada batalion znajdował się w odwodzie 5 WBP, a od 18 listopada wraz z całą Kresową Dywizją batalion przeszedł na odpoczynek i uzupełnienie ludzi, broni i wyposażenia na teren Apeninów do miejscowości które wcześniej zdobywał. W grudniu powraca ze szpitala ranny w październikowej akcji K. Kowalczyński obejmując obowiązki dowódcy, mianowany w międzyczasie do stopnia majora.

18 i 19 grudnia 1944 roku 5 Kresowa Dywizja Piechoty objęła odcinek frontu, 13 WBS w składzie swojej brygady był w II rzucie dywizji prowadził szkolenie i zgrywanie uzupełnień. W trakcie wypoczynku w batalionie została przeprowadzona reorganizacja kompanii dowodzenia, która ze swojego składu formuje kompanię wsparcia. 8 stycznia 1945 roku 13 batalion dwiema kompaniami zluzował 16 batalion, a 9 stycznia pozostałymi siłami zluzował 17 LBS. Na pierwszej linii frontu 13 batalion prowadził działania obronne własnych pozycji i działalność patrolową na przedpolu własnych linii. 8 lutego 1945 roku 13 batalion wraz z całą dywizją został wycofany na wypoczynek na tyły frontu. Ponownie na I linię 13 batalion „Rysiów” trafił 8 marca, tym razem na odcinek wzdłuż drogi nr 9. 25 marca nieprzyjaciel dokonał wypadu na pozycje obronne 13 batalionu lecz strzelcy wileńscy załamali uderzenie wroga ogniem broni maszynowej i moździerzy dopiero w odległości 50 metrów od własnych okopów. 4 kwietnia „Rysie” zostały zluzowane przez nowo sformowany 12 Wołyński Batalion Strzelców ze składu 4 Wołyńskiej BP. Walki obronne w okresie od grudnia 1944 roku do kwietnia 1945 roku zostały nazwane obroną nad rz. Senio. Po luzowaniu 13 batalion przeszedł na wypoczynek i otrzymał ostatnie uzupełnienie ludzi oraz wyposażenia przed Bitwą o Bolonię.

W dniu 9 kwietnia 1945 roku II Korpus rozpoczął bitwę o Bolonię. 11 kwietnia ze składu 5 Wileńskiej Brygady Piechoty wyłączono 13 WBS i przydzielono do Zgrupowania „Rak”, które składało się z 2 Brygady Pancernej, większości Pułku Ułanów Karpackich (rozpoznawczy pułk samochodów pancernych). „Rysie” pełniły rolę piechoty zmechanizowanej towarzyszącej czołgom. W tym celu połowa batalionu wraz ze środkami wzmocnienia tj. plutonami ckm, moździerzy i armat ppanc poruszała się na gąsiennicowych transporterach opancerzonych carriers i towarzyszyła dwóm czołowym pułkom pancernym, a reszta batalionu poruszała się na pojazdach samochodowych zaraz za czołowymi oddziałami. Wybór 13 batalionu strzelców nie był przypadkowy, gdyż posiadał on należyte doświadczenie bojowe we współdziałaniu z bronią pancerną i kawalerią pancerną. Już 11 kwietnia 1 kompania strzelecka, batalionowy pluton moździerzy i pluton ckm wraz z Pułkiem 6 Pancernym walczyły nad rz. Senio, a w następnych dniach o forsowanie kolejnych rzek i kanałów. Od 12 kwietnia 3 kompania strzelecka z plutonem ckm i moździerzy z 5 batalionu ckm wspierała Pułk 4 Pancerny doszła w ciężkich walkach do rz. Gaiana. 14 kwietnia pozostałe pododdziały batalionu całkowicie zmotoryzowanego przeszły do pościgu wraz z Pułkiem 6 Pancernym w kierunku miejscowości Sasso Morelli i Giordio, które zdobyły po walce. 15 kwietnia 2 kompania strzelecka po ciężkiej walce zdobyła przyczółek na rz. Sillaro co umożliwiło budowę mostu saperom i przeprawę wspierających ją czołgów z 6 pułku. 7 i 18 kwietnia 4 kompania strzelecka przy wsparciu pancernym toczyła ciężkie walki o uchwycenie przyczółka na rzece Gaiana. Dopiero 19 kwietnia gdy „Rysie” całością sił zaatakowały nieprzyjaciela forsując rzekę w ciężkim boju zdobyły przyczółek mostowy, co umożliwiło przeprawę czołgów 4 pułku. 13 WBS pozostał w obronie na zdobytym w walce obszarze. Wieczorem 19 kwietnia dalsze zadania wsparcia czołgów przejmują 18 Lwowski Batalion Strzelców i 2 Batalion Komandosów. 20 kwietnia „Rysie wracają pod rozkazy dowódcy 5 WBP ppłk. W. Jacyny. Realizując zadania oczyszczające w rejonie stacjonowania. 20 kwietnia był ostatnim dniem działań na froncie 13 batalionu. Po zajęciu Bolonii przez inne oddziały korpusu i po podpisaniu kapitulacji wojsk niemiecko-włoskich we Włoszech strzelcy wileńscy nadal stacjonują w rejonie Bolonii patrolując teren i wypoczywając.

Czasy pokoju i demobilizacji

Od 12 do 14 maja 1945 roku Kresowa Dywizja była zgrupowana na terenie wcześniejszych walk na południe od Ancony. 13 WBS został przetransportowany do m. San Benedetto del Tranto nad Adriatykiem. Żołnierze podejmują służbę wartowniczą i garnizonową, a także między innymi brali udział w budowie cmentarzy wojennych żołnierzy II Korpusu Polskiego, uczestniczyli w wielu uroczystościach oraz podejmowali opiekę nad obozami uchodźców cywilnych narodowości polskiej. Od października pełnili służbę w garnizonie Ferrara i Imola, w listopadzie w Padwie i Rovigo. Sytuacja polityczna Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie skomplikowała się. Alianci wycofali uznanie dla Rządu RP w Londynie, a w czerwcu i lipcu 1945 poparli „Rząd Lubelski”(TRJN). Jednak dowództwo PSZ na Zachodzie w tym generał Anders po cichu liczyli na możliwość wybuchu III wojny światowej i marszu wojska do kraju. W tym celu w II Korpusie Polskim prowadzone było szkolenie nowych żołnierzy i prowadzone są gry dowódczo- sztabowe z udziałem kadry dowódczej. Część żołnierzy w okresie pobytu we Włoszech uzupełniła też swoje wykształcenie. W okresie od maja do sierpnia 1946 roku batalion pełnił służbę garnizonową w Bolonii, a od września w Neapolu. Jednak okazało się, że szanse na zmianę sytuacji politycznej są żadne i na wskutek nacisku ZSRR i opinii publicznej w Wielkiej Brytanii rozpoczęła się demobilizacja żołnierzy. Najpierw tych, którzy wyrazili chęć powrotu do kraju lub pozostania we Włoszech i krajach Bliskiego Wschodu. Natomiast większość batalionu przygotowała się do wyjazdu do Wielkiej Brytanii. 13 Batalion zdał uzbrojenie i w dniach 22-23 września 1946 roku został drogą morską przetransportowany na miejsce przeznaczenia. 24 września dotarł do obozu Kingwood-Coman w Anglii. W grudniu 1946 roku będący w składzie batalionu żołnierze zostali wcieleni do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia jako 13 batalion strzelców PKPR już bez nazwy „Wileński”. Jednocześnie żołnierze podjęli pracę w rolnictwie, leśnictwie i budownictwie. Trwała nauka zawodów cywilnych, odbywała się repatriacja do Polski oraz osadnictwo w ramach Wspólnoty Brytyjskiej i innych krajów, które zechciały przyjąć polskich uchodźców. Sukcesywnie postępowała demobilizacja żołnierzy. W kwietniu 1947 z 13 batalionu strz., 5 batalionu ckm , dowództwa 4 BP powstaje 513 Oddział PKPiR. 22 lipca 1947 roku nastąpiła praktycznie likwidacja 13 batalionu strzelców gdyż pozostało w nim ok. 160 żołnierzy. Ostatecznie obóz 513 oddziału PKPR został zlikwidowany w listopadzie 1947 roku. Na tym kończy się historia 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców „Rysiów”. Warto wspomnieć, iż na terenie Wielkiej Brytanii i innych państw gdzie znalazły się większe grupy kombatantów powstają i prowadzą działalność koła oddziałowe „wileńskich rysiów”.

Bilans walk

13 Wileński Batalion Strzelców „Rysiów” w trakcie walk stracił:

  • Poległych w walkach - 11 oficerów, 139 podoficerów i szeregowych
  • Zaginionych - 44 podoficerów i szeregowych
  • Zmarłych z ran i w wypadkach - 2 oficerów, 44 podoficerów i szeregowych

Łącznie śmierć poniosło na skutek działań bojowych 240 żołnierzy

Rannych zostało 57 oficerów i 438 podoficerów i szeregowych ( co najmniej 70 żołnierzy spośród rannych zostało inwalidami wojennymi)

Za bohaterstwo, poświęcenie własnego życia, skuteczną walkę z wrogiem bojowymi odznaczeniami uhonorowano żołnierzy 13 batalionu:

  • 3 Krzyżami Złotymi Orderu Virtuti Militari kl. IV,
  • 52 Krzyżami Srebrnymi Orderu Virtuti Militari kl. V
  • 570 Krzyżami Walecznych

Odznaka

W czerwcu 1946 dla 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców wprowadzono odznakę specjalną ustanowioną Rozkazem Dowództwa 2 Korpusu nr 76 z dnia 18 czerwca 1946 poz.414. Była to głowa „rysia” wykonana w srebrze dla oficerów i oksydowane, srebrzone dla szeregowych. Noszono je na podkładce z ciemnowiśniowego sukna w kształcie rombu i umieszczano na berecie obok orła wojskowego.

001a

Na pojazdach 13 WBS posiadał namalowaną cyfrę „91” na czerwonym tle.

znak

Sztandar

13 Wileński Batalion Strzelców otrzymał sztandar 26 stycznia 1944 roku w obozie Quassainie ufundowany, zaprojektowany i wykonany przez polskie kobiety uratowane przez żołnierzy 13 pułku piechoty od śmierci głodowej w miejscowości Błogowieszczanki w Rosji. Z uwagi, że sztandar był niezgodny z wzorem przepisowego sztandaru wojskowego został po wręczeniu przekazany do Muzeum i Archiwum Polowego. Po wojnie złożony do Instytutu Polskiego i Muzeum Generała Sikorskiego w Londynie.

sztandar

Umundurowanie

Umundurowanie 5 KDP jak i wchodzącego w jej skład 13 batalionu oparte było na przepisach mundurowych opublikowanych w Dzienniku Rozkazów Naczelnego Wodza i Ministra Spraw Wojskowych nr 5 z 27 października 1941 roku oraz w Dzienniku Rozkazów Naczelnego Wodza i Ministra Obrony Narodowej nr 3 z 2 lipca 1943 r. nr 1 z 6 marca 1944 nr 3 z 25 września 1944 r. nr 1 z 15 lutego 1945 r. Przepisy dotyczące umundurowania zależnego od warunków klimatycznych na terenie Włoch regulowały rozkazy Dowódcy 2 Korpusu. Pierwszy z przytoczonych dokumentów wprowadzał do czasu powrotu do kraju umundurowanie oraz oporządzenie Polskich Sił Zbrojnych według wzoru brytyjskiego z zachowaniem polskich oznak, stopni, guzików, patek i proporczyków poszczególnych broni i służb, orzełków na czapkach, hełmach i furażerkach, patkach generalskich i oficerów dyplomowanych oraz rogatywek w wojskach lądowych (rogatywek w czasie wojny we Włoszech nie noszono). W wojskach lądowych rozróżniano;

  • ubiór polowy
  • ubiór garnizonowy
  • ubiór garnizonowo-służbowy

Ubiór polowy wzoru brytyjskiego battle-dress noszony był w czasie służby przez wszystkich żołnierzy do szczebla sztabu dywizji włącznie (w PSZ w ZSRR i na Bliskim Wschodzie) w innych rejonach do sztabów brygad włącznie. Natomiast poza służbą do stopnia plutonowego włącznie. Nakryciem głowy był hełm typu brytyjskiego lub furażerka typu brytyjskiego z orłem i oznakami stopni. Występowanie oddziałów w hełmach, czy furażerkach regulowały rozkazy poszczególnych dowódców. Kurtka mundurowa miała być zapięta na wszystkie guziki i haftki, w strefie działań bojowych przewidziane były ulgi regulaminowe. Płaszcz sukienny dwurzędowy noszony był z patkami lub proporczykami, polskimi oznakami stopni i guzikami. Spinacze noszone były przez wszystkich żołnierzy występujących w oddziałach zwartych lub służbie wartowniczej. Buty koloru czarnego. Rękawiczki dla żołnierzy do stopnia plutonowego włącznie - wełniane, koloru brązowego, dla pozostałych - od sierżanta wzwyż skórzane, gładkie koloru brązowego. Zamiast skórzanych w strefie walk dozwolone były wełniane.

Ubiór garnizonowy obowiązywał oficerów.

Zatrudnionych w urzędach centralnych (M.S.Wojsk. - MON, Sztab NW, dowództwa armii i dowództwach korpusów). Uczestniczących w oficjalnych uroczystościach (pogrzeby, nabożeństwa, akademie, przyjęcia, koncerty). Poza służbą ubiór mogli nosić również podoficerowie od sierżanta wzwyż i podchorążowie. Głównym ubiorem garnizonowym była kurtka oraz długie spodnie z tkaniny czesankowej koloru khaki, brązowe półbuty (poza II Korpusem rogatywka).

W zależności od pogody na kurtkę noszono oficerski płaszcz sukienny dwurzędowy typu brytyjskiego, lub nieprzemakalny płaszcz typu bryt. z paskiem i naramiennikami. W czasie służby na płaszcz nakładano skórzany pas z poprzeczką, poza służbą sukienny.

W marcu 1944 roku wprowadzono rozkazem dowódcy 2 Korpusu z dnia 18 marca 1944 nr 23 poz. 208 w miejsce furażerek berety koloru khaki dla jednostek piechoty, artylerii i służb. Furażerki sukcesywnie wymieniano na berety w miarę zużycia do końca roku. Na beretach noszono orła wojskowego, oznaki stopnia i odznaki specjale (godła oddziałów).

Obsada personalna 13 Pułku Piechoty

Dowódcy:

  • ppłk/płk. Nikodem Sulik-Sarnowski od 13.09.1941 do 23.03.1942
  • ppłk Wincenty Powichrowski od 24.03.1942 do końca istnienia pułku/przeformowania w batalion

Zastępca dowódcy:

  • ppłk. Józef Kramczyński (pełnił też obowiązki szefa sztabu pułku) od 13.09.1941 do 28.01.1942
  • mjr. Edward Downarowicz szef sztabu pułku (pełnił też obowiązki zastępcy dowódcy) w momencie ewakuacji z ZSRR
  • mjr. Ludwik Ziobrowski I zastępca szefa sztabu pułku w momencie ewakuacji z ZSRR

Dowódcy batalionów w Rosji:

  • kpt/mjr. Ludwik Ziobrowski
  • kpt./mjr. Marceli Midor
  • kpt./mjr Stanisław Górnikowski

Dowódcy batalionów w momencie ewakuacji z ZSRR:

  • I batalion - kpt. Józef Izydor Synowiec-Świątniczański
  • II batalion - mjr. Wiktor Stoczkowski
  • III Batalion - mjr. Władysław Kamiński

Ostatni dowódcy batalionów 13 pułku piechoty przed przeformowaniem na batalion:

  • kpt. Leon Gnatowski
  • mjr. Wiktor Stoczkowski
  • mjr. Władysław Kamiński

Obsada personalna 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców „Rysie”

Dowódcy batalionu:

  • ppłk. Wincenty Powichrowski od 25.10 1942 do 13.03.1943
  • mjr./ppłk. Władysław Kamiński od 13.03.1943 do +17.05.1944
  • p.o. mjr. Jan Żychoń +17.05.1944
  • p.o kpt. Marcelian Czechowski od 17.05.1944 do 23.05.1944
  • mjr./ppłk. dypl. Wacław Jacyna od 24.05.1944 do 07.08.1944
  • mjr. Jan Dragan od 08.08.1944 do 05.10.1944
  • kpt./mjr. Klemens Kowalczyński od 06.10.1944 do 18.06.1945
  • p.o. mjr. dypl. Edmund Różycki od 18.10.1944 do 05.12.1944
  • p.o. kpt. Alfred Kolator od ………….. do 14.04.1945
  • ppłk. dypl. Olgierd Jaskold-Gabszewicz od 19.06.1945 do 10.04.1946
  • mjr Józef Ćwiąkalski

Zastępcy dowódcy batalionu

  • kpt. Leon Gnatowski od 25.10.1942 do 13.03.1943
  • mjr. Ludwik Ziobrowski od 13.03.1943 do … 11.1943
  • mjr. Jerzy Gędzierski od … 03.1944 do 10.05.1944
  • mjr. Jan Żychoń II zca dcy od … 03.1944 do +17.05.1944
  • kpt. Marcelian Czechowski od 25.05.1944 do 07.08.1944
  • kpt. Klemens Kowalczyński od 08.08.1944 do 05.10.1944
  • kpt. Alfred Kolator od 06.10.1944 do ………………

Niepełna obsada dowódców poszczególnych kompanii:

Kompania dowodzenia:

  • kpt./mjr. Jerzy Gędzierski do … 03.1944
  • kpt. Tadeusz Łaganowski od …03.1944
  • kpt. Alfred Kolator do … 10.1944

1 Kompania strzelecka

  • kpt. Wacław Buyko do +17.05.1944
  • por. Hubert Janiewicz do 05.07.1944
  • por. Stanisław Sienkiewicz do +17.07.1944
  • ppor. Antoni Giermek 17-18.07.1944
  • ppor. Marek Bieniasz do 06.10.1944
  • por. Wacław Pietrzak od 06.10.1944
  • por. Mieczysław Poseł

2 Kompania Strzelecka

  • kpt. Marcelian Czechowski do 17.05.1944
  • p.o. ppor. Stanisław Niklewski
  • por. Mieczysław Borzęcki
  • por. Ryszard Alwingier

3 Kompania Strzelecka

  • kpt. Alfred Kolator
  • ppor. Mieczysław Poseł
  • por. Hubert Janiewicz
  • ppor. Romuald Bilek
  • por. Feliks Chlebowski

4 Kompania Strzelecka

  • kpt. Franciszek Malik
  • por. Bolesław Domański do +12.05.1944
  • ppor. Feliks Chlebowski
  • por. Franciszek Olkowski

Bibliografia

  1. Kronika 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców 5 KDP, 1941 - maj 1944 nr arch. C.129/I IPiMS
  2. Kronika 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców 5 KDP, wrzesień 1944 - 1947 nr arch. C.129/II IPiMS
  3. Kronika 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców 5 KDP, materiały do kroniki nr arch. C.129/III IPiMS
  4. Zbiorowa - 5 Kresowa Dywizja Piechoty 1941-1947. Londyn 2012
  5. Zbiorowa - 5 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego. (rozdz. T. Panecki - 5 Kresowa Dywizja Piechoty) Pruszków 1997
  6. W. Biegański - Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie. Formowanie, działania bojowe. Organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa 1973
  7. Wacław Pietrzak - Przez wzgórza Italii. Wyd. 2 Warszawa 1989
  8. Wojciech Narębski - Działania 5. Wileńskiej Brygady Piechoty podczas kampanii włoskiej 1944-45. Bydgoszcz
  9. Zbigniew Dunin-Wilczyński - Wojsko Polskie w Iraku 1942-1943. Warszawa 1993
  10. Zbigniew Wawer - 3 Dywizja Strzelców Karpackich w kampanii włoskiej 1944-1945 (umundurowanie i wyposażenia). Białystok 1994
  11. Zbigniew Wawer - Monte Cassino. Walki 2 Korpusu Polskiego. Warszawa 2009
  12. Zbigniew Wawer - Znowu w polskim mundurze. Armia Polska w ZSRR sierpień1941-marzec 1942. Warszawa 2001
  13. Zbiorowa - 2 Korpus Polski w bitwie o Monte Cassino z perspektywy półwiecza. Warszawa 1994
  14. Zbiorowa - Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej t. 2 Walki formacji polskich na zachodzie 1939-1945. Warszawa 1981
  15. Lucjan Paff - Kresowa walczy w Italii. Reprint 1945. Kraków 1992
  16. Stefan Orzechowski - Historia walk 5 Kresowej Dywizji Piechoty. Warszawa 1998
  17. Nikodem Sulik - Okruchy wspomnień. Białystok 1993
  18. Jakub Żak - Nie walczyli dla siebie. Powojenna odyseja 2. Korpusu Polskiego. Warszawa 2014
  19. Tadeusz Kryska-Karski - Piechota 1939-1945. zeszyt nr 13 Londyn 1973, zeszyt nr 15 Londyn 1974

Grzegorz Gera